Definicja wartości bezwzględnej \[\vert a \vert = \left\{\eqalign{a \quad &\text{dla} \quad a\geq 0 \cr -a \quad &\text{dla} \quad a < 0 \cr} \right.\]
Parzystość i nieparzystość funkcji złożonej
  1. złożenie dwóch funkcji parzystych jest funkcją parzystą,
  2. złożenie dwóch funkcji nieparzystych jest funkcją nieparzystą,
  3. złożenie funkcji parzystej i funkcji nieparzystej jest funkcją parzystą.
Działania na funkcjach parzystych lub nieparzystych
  1. suma dwóch funkcji parzystych albo nieparzystych jest funkcją odpowiednio parzystą albo nieparzystą,
  2. iloczyn oraz iloraz funkcji parzystych albo nieparzystych jest funkcją parzystą,
  3. iloczyn oraz iloraz funkcji parzystej i nieparzystej jest funkcją nieparzystą.
Niech \(f:\ X\longrightarrow Y\) oraz \(g:\ Z\longrightarrow W\), gdzie \(Y\subset Z\).
Złożeniem funkcji \(f\) z funkcją \(g\) nazywamy funkcję \(g\circ f:\ X\longrightarrow W\) określoną wzorem \[(g\circ f)(x)=g(f(x))\]
Funkcję \(f:\ X\longrightarrow Y\) nazywamy parzystą, jeżeli \[\bigwedge_{x\in X}\quad -x\in X \quad \wedge\quad f(-x)=f(x)\] Wykres funkcji parzystej jest symetryczny względem osi \(Oy\).
Funkcję \(f:X\longrightarrow Y\) nazywamy nieparzystą, jeżeli \[\bigwedge_{x\in X}\quad -x\in X \quad \wedge\quad f(-x)=-f(x)\] Wykres funkcji nieparzystej jest symetryczny względem punktu \((0,0)\).
Funkcję \(f\) nazywamy różnowartościową (iniekcją) w zbiorze \({A\subset D_f}\), jeżeli \[\bigwedge_{x_1,x_2\in A}\quad x_1\not= x_2\ \Longrightarrow\ f(x_1)\not= f(x_2)\]
Niech funkcja \(f:\ X \longrightarrow Y\) będzie wzajemnie jednoznaczna (bijekcją).
Funkcją odwrotną do funkcji \(f\) nazywamy funkcję \(f^{-1}:\ Y\longrightarrow X\) spełniającą warunek \[ \bigwedge_{x\in X}\quad\bigwedge_{y\in Y}\quad f^{-1}(y)=x\quad \Longleftrightarrow\quad y=f(x) \]
Definicja funkcji signum \[\mathrm{sgn}\, (x)=\cases{-1 & dla \(\ x\lt 0\) \cr 0 & dla \(\ x=0\)\cr 1 & dla \(\ x\gt 0\)\cr}\]
Własności logarytmów \[\log_ax+\log_ay=\log_a(x\cdot y),\quad \log_ax^p=p\cdot\log_ax \]
Parzystość funkcji cosinus \[\cos(-x)=\cos x \]
Nieparzystość funkcji sinus \[\sin(-x)=-\sin x \]
Nieparzystość funkcji tangens \[\text{tg}\,(-x)=-\text{tg}\, x \]
Nieparzystość funkcji arcus sinus \[\arcsin(-x)=-\arcsin x \]
Nieparzystość funkcji arcus tangens \[\text{arctg}\,(-x)=-\text{arctg}\, x \]
Wzór redukcyjny \[\sin(\pi-x)=\sin x \]
Wzór redukcyjny \[\text{tg}\,(2\pi-x)=-\text{tg}\, x \]
Wykres funkcji arcus cotangens
obrazek
Wykres funkcji arcus sinus
obrazek

Funkcje – zadania różne

Do rozwiązania zadań zamieszczonych w tym rozdziale potrzebne są wiadomości o wszystkich rodzajach funkcji, jakie rozważane były w całym dziale matematyka elementarna. Będziemy bowiem zajmować się funkcjami złożonymi, a w szczególności:
  • wyznaczać ich dziedzinę i zbiór wartości,
  • rysować ich wykresy,
  • obcinać funkcje tak, aby możliwe było ich złożenie,
  • wyznaczać funkcje składowe podanych złożeń,
  • badać ich parzystość, nieparzystość i różnowartościowość,
  • wyznaczać funkcje odwrotne,
  • rozwiązywać różnego rodzaju równania i nierówności.
Aby poprawnie wyznaczyć dziedzinę funkcji złożonej, musisz uwzględnić dziedzinę naturalną funkcji wewnętrznej i zewnętrznej oraz pamiętać, że zbiór wartości funkcji wewnętrznej musi się zawierać w dziedzinie funkcji zewnętrznej tego złożenia. Weź przy tym pod uwagę odpowiednie warunki: \[\begin{array}{lll} \frac{1}{x} &\Longrightarrow & x\neq 0 \\ \sqrt[2n]{x} &\Longrightarrow & x\geq 0, \quad \text{gdzie}\quad n\in\mathbb{N} \\ x^y &\Longrightarrow & x>0\\ \log_a x &\Longrightarrow & x>0, \quad \text{gdzie}\quad 1\neq a\gt 0\\ \arcsin x &\Longrightarrow & -1\leq x \leq 1 \\ \arccos x&\Longrightarrow & -1\leq x \leq 1 \\ \mathrm{tg}\,x &\Longrightarrow & x\neq \frac{\pi}{2}+k\pi, \quad \text{gdzie}\quad k\in\mathbb{Z} \\ \mathrm{ctg}\,x &\Longrightarrow & x\neq k\pi, \quad \text{gdzie}\quad k\in\mathbb{Z} \end{array}\]
Zadanie
Wyznacz dziedzinę naturalną funkcji \(f\) określonej wzorem:
  1. \(\displaystyle f(x)=\sqrt{2-x} +\arccos {x-1\over 2}\)
    Ponieważ wyrażenie pod pierwiastkiem kwadratowym musi być nieujemne, a dziedziną funkcji arcus cosinus jest przedział \(\left<-1,1\right>\), to dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczamy z warunku \[ D_f:\ \left\{\eqalign{& 2-x\geq 0\cr & -1\leq {x-1\over 2} \leq 1 \cr}\right.\quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{&-x\geq -2\cr & -2\leq x-1 \leq 2 \cr}\right.\quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{& x\leq 2\cr & -1\leq x \leq 3 \cr}\right.\]
    Rysunek przedstawiający rozwiązanie na osi liczbowej.
    Zatem dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\left<-1,2\right>\).
  2. \(\displaystyle f(x)=\sqrt{1-\log_8 \left(x^2-7x\right)}\)
    Ponieważ wyrażenie pod pierwiastkiem kwadratowym musi być nieujemne, a liczba logarytmowana musi być dodatnia, to dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczamy z warunku \[ D_f:\ \left\{\eqalign{& x^2-7x > 0\cr & 1-\log_8 \left(x^2-7x\right) \geq 0 \cr}\right. \]
    • Rozwiążemy najpierw nierówność kwadratową \(x^2-7x > 0\). Rozkładamy trójmian kwadratowy na czynniki \[ x(x-7)>0 \] Rysujemy parabolę będącą wykresem funkcji kwadratowej \(y=x(x-7)\).
      Rysunek przedstawiający rozwiązanie nierówności kwadratowej na osi liczbowej.
      Z rysunku odczytujemy, że rozwiązanie nierówności \(x^2-7x > 0\) to \[ x\in \left(-\infty, 0\right)\cup\left(7,\infty\right) \]
    • Rozwiążemy teraz nierówność logarytmiczną \(1-\log_8 \left(x^2-7x\right) \geq 0\). Zaczynamy od jej uporządkowania \[ -\log_8 \left(x^2-7x\right) \geq -1\ \Big/\cdot(-1) \] \[ \log_8 \left(x^2-7x\right) \leq 1 \] Ponieważ \(1=\log_8 8\), to powyższą nierówność możemy zapisać w postaci \[ \log_8 \left(x^2-7x\right) \leq \log_8 8 \] Funkcja \(y=\log_8 x\) jest funkcją rosnącą, więc opuszczamy logarytmy, nie zmieniając kierunku nierówności \[ x^2-7x \leq 8 \] Porządkujemy nierówność i rozkładamy na czynniki jej lewą stronę \[ x^2-7x -8\leq 0 \] \[ (x+1)(x-8)\leq 0 \] Rysujemy parabolę będącą wykresem funkcji kwadratowej \(y=(x+1)(x-8)\).
      Rysunek przedstawiający rozwiązanie nierówności kwadratowej na osi liczbowej.
      Z rysunku możemy odczytać, że nierówność \(1-\log_8 \left(x^2-7x\right) \geq 0\) jest spełniona dla \[ x\in \left<-1, 8\right> \]
    Dziedziną funkcji \(f\) jest część wspólna rozwiązań nierówności kwadratowej i logarytmicznej.
    Rysunek przedstawiający dziedzinę funkcji f na osi liczbowej.
    Zatem \(D_f=\left<-1,0\right)\cup\left(7,8\right>\).
  3. \(\displaystyle f(x)=\left(\log_{1\over 3}x-1\right)^{-{1\over 2}}\)
    Z własności potęg wynika, że wzór funkcji \(f\) możemy zapisać w postaci \[ f(x)={1\over\sqrt{\log_{1\over 3}x-1}} \] Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczymy więc z warunku \[ D_f:\ \left\{\eqalign{& x>0\cr & \log_{1\over 3}x-1>0\cr} \right.\] Rozwiążemy nierówność logarytmiczną \(\log_{1\over 3}x-1>0\). \[ \log_{1\over 3}x>1 \] \[ \log_{1\over 3}x>\log_{1\over 3} {1\over 3} \] Ponieważ funkcja \(y=\log_{1\over 3}x\) jest malejąca, dlatego opuszczamy logarytmy, zmieniając kierunek nierówności na przeciwny \[ x<{1\over 3} \] Zatem argumenty funkcji \(f\) muszą spełniać warunki \[ D_f:\ \left\{\eqalign{& x>0\cr & x<{1\over 3}\cr} \right.\]
    Rysunek przedstawiający dziedzinę funkcji f na osi liczbowej.
    Dziedziną funkcji \(f\) jest więc zbiór \(D_f=\left(0,{1\over 3}\right)\).
  4. \(\displaystyle f(x)=\sqrt{1-\left\vert{3x-1\over x+1}\right\vert}-\arcsin 2x\)
    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczymy z warunku \[ D_f:\ \left\{\eqalign{& x+1\neq 0\cr & 1-\left\vert{3x-1\over x+1}\right\vert\geq 0\cr & -1\leq 2x\leq 1 \cr}\right. \]
    • Rozwiążemy najpierw nierówność z wartością bezwzględną \(1-\left\vert{3x-1\over x+1}\right\vert\geq 0\) dla \(x\neq -1\). Zaczniemy od jej uporządkowania i opuszczenia wartości bezwzględnej \[ \quad\quad\left\vert{3x-1\over x+1}\right\vert\leq 1 \] \[ -1\leq {3x-1\over x+1} \leq 1 \] Otrzymana podwójna nierówność jest równoważna z koniunkcją nierówności: \[ -1\leq {3x-1\over x+1} \quad \wedge \quad {3x-1\over x+1}\leq 1 \]Porządkujemy i rozwiązujemy obie nierówności wymierne \[ \:\ {3x-1\over x+1}+1\geq 0 \quad \wedge \quad {3x-1\over x+1}-1 \leq 0 \] \[ \:\ {3x-1\over x+1}+{x+1\over x+1}\geq 0 \quad \wedge \quad {3x-1\over x+1}-{x+1\over x+1}\leq 0 \] \[ \:\quad{4x\over x+1}\geq 0 \ \Big/:4\quad \wedge \quad {2x-2\over x+1}\leq 0\ \Big/:2 \] \[ \:\ {x\over x+1}\geq 0 \quad \wedge \quad {x-1\over x+1}\leq 0 \] \[ \qquad \quad x(x+1)\geq 0 \quad \wedge \quad (x-1)(x+1)\leq 0 \]
      Rysunek przedstawiający rozwiązanie pierwszej nierówności na osi liczbowej.
      Rysunek przedstawiający rozwiązanie drugiej na osi liczbowej.
      Z rysunków odczytujemy rozwiązania obu nierówności kwadratowych, uwzględniając warunek \(x\neq-1\). \[ x\in\left(-\infty,-1\right)\cup\left<0,\infty\right)\quad \wedge\quad x\in\left(-1,1\right> \]
      Rysunek przedstawiający dziedzinę funkcji f na osi liczbowej.
      Zatem rozwiązanie nierówności \(1-\left\vert{3x-1\over x+1}\right\vert\geq 0\) to \[ x\in \left<0,1\right> \]
    • Rozwiążemy teraz nierówność podwójną \(-1\leq 2x\leq 1\) dla \(x\neq -1\). Po podzieleniu jej przez \(2\) stronami otrzymujemy \[ -{1\over 2}\leq x\leq {1\over 2}\quad \Longleftrightarrow\quad x\in\left<-{1\over 2},{1\over 2}\right> \]
    Dziedziną funkcji \(f\) jest część wspólna rozwiązań obu nierówności.
    Rysunek przedstawiający dziedzinę funkcji f na osi liczbowej.
    Zatem \(D_f=\left<0,{1\over 2}\right>\).
  5. \(\displaystyle f(x)=\sqrt{\mathrm{arctg}\,x+\frac{\pi}{6}}\)
    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczamy z warunku \[ D_f:\ \mathrm{arctg}\,x+\frac{\pi}{6}\geq 0\quad \Longleftrightarrow\quad \mathrm{arctg}\,x\geq -\frac{\pi}{6}\] Ponieważ \(-\frac{\pi}{6}=\mathrm{arctg}\left(-\frac{\sqrt{3}}{3}\right)\), to otrzymujemy nierówność cyklometryczną \[\mathrm{arctg}\,x\geq\mathrm{arctg}\left(-\frac{\sqrt{3}}{3}\right)\]Funkcja arcus tangens jest funkcją rosnącą, więc możemy ją opuścić, nie zmieniając kierunku nierówności. \[x\geq -\frac{\sqrt{3}}{3}\] Zatem dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\left<\frac{\sqrt{3}}{3},\infty\right)\).
  6. \(\displaystyle f(x)=\frac{\arcsin x}{\arccos 2x}\)
    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczamy z warunku \[ D_f:\ \left\{\eqalign{& -1\leq x\leq 1 \cr & -1\leq 2x\leq 1 \cr & \arccos 2x\neq 0\cr}\right. \quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{& -1\leq x\leq 1 \cr & -\frac{1}{2}\leq x\leq \frac{1}{2} \cr & 2x\neq 1 \cr }\right.\] Zatem dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\left< -\frac{1}{2}, \frac{1}{2}\right)\).
Najłatwiej odczytać zbiór wartości funkcji z jej wykresu. Jednak narysowanie wykresu funkcji złożonej nie jest takie proste. Aby poprawnie wyznaczyć zbiór wartości funkcji złożonej bez rysowania jej wykresu, musisz znać dziedzinę całego złożenia oraz zbiór wartości funkcji wewnętrznej i zewnętrznej dla odpowiednich argumentów.
Zadanie
Wyznacz zbiór wartości funkcji \(f\) określonej wzorem:
  1. \(\displaystyle f(x)=4^{x+3} +1\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\). Dla \(x\in \mathbb{R}\) mamy \(x+3\in \mathbb{R}\). Ponieważ funkcja wykładnicza przyjmuje tylko wartości dodatnie, więc \(4^{x+3}>0\). Ostatecznie \(4^{x+3} +1>1\) dla \(x\in \mathbb{R}\). Zbiorem wartości funkcji \(f\) jest więc zbiór \(W_f=\left(1,\infty\right)\).
  2. \(\displaystyle f(x)=2^{x^2+1} +3\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\). Dla \(x\in \mathbb{R}\) mamy \[ \quad\quad x^2\geq 0\ \Big/+1 \] \[ x^2+1\geq 1 \] Funkcja \(y=2^x\) jest rosnąca, więc \[ \quad 2^{x^2+1}\geq 2^1\ \Big/+3 \] \[ 2^{x^2+1}+3\geq 2+3=5 \] Zatem zbiorem wartości funkcji \(f\) jest zbiór \(W_f=\left<5,\infty\right)\).
  3. \(\displaystyle f(x)={x+1\over x}\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\backslash\{0\}\). Aby wyznaczyć zbiór wartości funkcji \(f\), posłużymy się jej wykresem. Przekształcimy najpierw wzór funkcji \(f\) tak, aby ustalić funkcję pomocniczą i przekształcenie, jakiemu ona podlega. \[ f(x)={x+1\over x}=1+{1\over x} \] Widzimy, że wykres funkcji \(f\) możemy otrzymać po przesunięciu wykresu funkcji \(y={1\over x}\) o wektor \(\vec{v}=[0,1]\).
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
    Z rysunku odczytujemy, że zbiorem wartości funkcji \(f\) jest \(W_f=\mathbb{R}\backslash\{1\}\).
  4. \(\displaystyle f(x)=\mathrm{arcctg}\, \left({1\over 3}\right)^x\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\). Ponieważ funkcja wykładnicza przyjmuje tylko wartości dodatnie, dlatego dla \(x\in \mathbb{R}\) mamy \[ \left({1\over 3}\right)^x >0 \] Funkcja \(y=\mathrm{arcctg}\, x\) jest malejąca, więc \[ \mathrm{arcctg}\, \left({1\over 3}\right)^x <\mathrm{arcctg}\, 0 \] \[ \mathrm{arcctg}\, \left({1\over 3}\right)^x <{\pi\over 2} \] Dodatkowo funkcja arcus cotangens jest funkcją ograniczoną o wartościach z przedziału \(\left(0,\pi\right)\), więc \[ 0<\mathrm{arcctg}\, \left({1\over 3}\right)^x <{\pi\over 2} \] Zatem zbiorem wartości funkcji \(f\) jest zbiór \(W_f=\left(0,{\pi\over 2}\right)\).
Aby narysować wykres funkcji złożonej, musisz znać jej dziedzinę oraz własności funkcji wewnętrznej i zewnętrznej tego złożenia. Warto bowiem ustalić, czy dane złożenie jest funkcją okresową, i zapisać jej wzór w prostszej do narysowania postaci.
Zadanie
Narysuj wykres funkcji \(f\) określonej wzorem:
  1. \(\displaystyle f(x)=\mathrm{arctg}\, (\mathrm{tg}\, x)\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\backslash \{{\pi\over 2}+k\pi, \ k\in \mathbb{Z}\}\). Ponieważ funkcja tangens jest okresowa, tzn. \[\mathrm{tg}\, (x+k\pi)=\mathrm{tg}\, x\] dla każdego \(x\neq {\pi\over 2}+k\pi\), gdzie \(k\in \mathbb{Z}\), dlatego funkcja \(f\) też jest funkcją okresową o okresie podstawowym \(T=\pi\). Dodatkowo z własności funkcji cyklometrycznych dla każdego \(x\in\left(-{\pi\over 2}, {\pi\over 2}\right)\) mamy \[\mathrm{arctg}\, (\mathrm{tg}\, x)=x\] Zatem funkcję \(f\) można przedstawić w postaci \[ f(x)=x-k\pi \] dla \(x\in \left(-{\pi\over 2}+k\pi, {\pi\over 2}+k\pi\right)\), gdzie \(k\in \mathbb{Z}\), i narysować jej wykres.
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
  2. \(\displaystyle f(x)=-{x\over \vert x\vert}+\cos{x+\vert x\vert \over 2}\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\backslash\{0\}\). Korzystamy z definicji wartości bezwzględnej i przedstawiamy funkcję \(f\) w postaci \[ f(x)=\left\{\begin{array}{lll} -1+\cos x &\text{dla} & x\gt 0\\ 2 &\text{dla} & x<0 \end{array}\right., \] która ułatwia narysowanie jej wykresu.
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
  3. \(\displaystyle f(x)=\sin (\vert x\vert +x)\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\). Po opuszczeniu wartości bezwzględnej otrzymujemy łatwą do narysowania postać tej funkcji \[ f(x)=\left\{\begin{array}{lll}\sin 2x &\text{dla} & x\geq 0\\ 0 &\text{dla} & x<0\end{array}\right. \]
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
  4. \(\displaystyle f(x)={1+\mathrm{sgn}\, \left(\mathrm{ctg}\, x\right)\over 2}\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\backslash \{k\pi, \ k\in \mathbb{Z}\}\). Ponieważ funkcja cotangens jest okresowa, tzn. \[\mathrm{ctg}\, (x+k\pi)=\mathrm{ctg}\, x\] dla każdego \(x\neq k\pi\), gdzie \(k\in \mathbb{Z}\), dlatego funkcja \(f\) też jest funkcją okresową o okresie podstawowym \(T=\pi\). Z wykresu funkcji cotangens
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
    wynika, że w przedziale podstawowym \((0,\pi)\) zachodzi: \[ \eqalign{\mathrm{ctg}\, x >0\quad &\text{dla} \quad x\in\left(0,{\pi\over 2}\right)\cr \mathrm{ctg}\, x=0\quad &\text{dla} \quad x={\pi\over 2}\cr \mathrm{ctg}\, x <0\quad &\text{dla} \quad x\in\left({\pi\over 2},\pi\right)\cr } \] Zatem zgodnie z definicją funkcji signum \[ \mathrm{sgn}\,\left(\mathrm{ctg}\, x\right)=\left\{\begin{array}{lll}1 &\text{dla} & x\in\left(k\pi,{\pi\over 2}+k\pi\right)\\ 0 &\text{dla} & x={\pi\over 2}+k\pi\\ -1 &\text{dla} & x\in\left({\pi\over 2}+k\pi,\pi+k\pi\right)\end{array}\right., \quad \text{gdzie}\quad k\in \mathbb{Z} \] Funkcję \(f\) można więc zapisać w postaci \[ f(x)=\left\{\begin{array}{lll}1 &\text{dla} & x\in\left(0+k\pi,{\pi\over 2}+k\pi\right) \\ {1\over 2} &\text{dla} & x={\pi\over 2}+k\pi\\ 0 &\text{dla} & x\in\left({\pi\over 2}+k\pi,\pi+k\pi\right)\end{array}\right., \quad \text{gdzie}\quad k\in \mathbb{Z},\] ułatwiającej narysowanie jej wykresu.
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
  5. \(\displaystyle f(x)={\vert\sin x\vert \over \sin x}\)
    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczymy z warunku \[ D_f:\ \sin x\neq 0 \quad \Longleftrightarrow\quad x\neq k\pi, \quad \text{gdzie} \quad k\in\mathbb{Z} \] Zatem dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\backslash \{k\pi,\ k\in\mathbb{Z}\}\). Aby opuścić wartość bezwzględną, rysujemy wykres funkcji sinus.
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji sinus.
    Widzimy, że musimy rozważyć dwa przypadki:
    1. \(\sin x> 0\ \Longleftrightarrow\ x\in\left(2k\pi,\pi+2k\pi\right)\), gdzie \(k\in\mathbb{Z}\) W tym przypadku mamy \[ f(x)={\sin x\over \sin x}=1 \]
    2. \(\sin x< 0\ \Longleftrightarrow\ x\in\left(\pi +2k\pi,2\pi+2k\pi\right)\), gdzie \(k\in\mathbb{Z}\) W tym przypadku mamy \[ f(x)={-\sin x\over \sin x}=-1 \]
    Zatem wzór funkcji \(f\) można przedstawić w postaci \[ f(x)=\left\{\begin{array}{lll}1 &\text{dla} & x\in\left(2k\pi,\pi+2k\pi\right)\\ -1 &\text{dla} & x\in\left(\pi +2k\pi,2\pi+2k\pi\right)\end{array}\right., \quad \text{gdzie}\quad k\in \mathbb{Z}, \] ułatwiającej narysowanie jej wykresu.
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
  6. \(\displaystyle f(x)={1\over x + \vert x\vert}\)
    Zauważmy, że wyrażenie z mianownika możemy zapisać w postaci \[ x+\vert x\vert=\left\{\begin{array}{lll}2x &\text{dla} & x>0\\ 0 &\text{dla} & x\leq 0\end{array}\right. \] Zatem dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}_+\) oraz \[ f(x)={1\over 2x} \] Wykresem funkcji \(f\) jest więc jedno ramię hiperboli \(y={1\over 2x}\) dla \(x>0\).
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
  7. \(\displaystyle f(x)=3^{\vert\log_3 x\vert}\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}_+\). Aby opuścić wartość bezwzględną, rozważymy dwa przypadki:
    1. \(\log_3 x\geq 0\ \Longleftrightarrow\ \log_3 x\geq \log_3 1\ \Longleftrightarrow\ x\geq 1\) W tym przypadku mamy \[ f(x)=3^{\log_3 x}=x \]
    2. \(\log_3 x< 0\ \Longleftrightarrow\ \log_3 x< \log_3 1\ \Longleftrightarrow\ 0<x< 1\) W tym przypadku mamy \[ f(x)=3^{-\log_3 x}=3^{\log_3 {1\over x}}={1\over x} \]
    Zatem wzór funkcji \(f\) można przedstawić w postaci \[ f(x)=\left\{\begin{array}{lll}{1\over x} &\text{dla} & 0<x<1\\ x &\text{dla} & x\geq 1\end{array}\right., \] ułatwiającej narysowanie jej wykresu.
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji f.
Aby sprawdzić, czy złożenie funkcji \(f\circ g\) jest możliwe, musisz znać zbiór wartości \(W_g\) funkcji wewnętrznej \(g\) oraz dziedzinę \(D_f\) funkcji zewnętrznej \(f\). Złożenie \(f\circ g\) jest bowiem wykonalne tylko wtedy, gdy \(W_g\subseteq D_f\). Jeśli \(W_g\not\subseteq D_f\), ale \(W_g\cap D_f\neq \emptyset\), to złożenie \(f\circ g\) jest wykonalne tylko po zawężeniu dziedziny funkcji \(g\) do zbioru \(D=\{x\in D_g:\ g(x)\in D_f\}\). Jeśli \(W_g\cap D_f = \emptyset\), to złożenie \(f\circ g\) nie jest możliwe.
Zadanie
Złóż, o ile jest to możliwe, podane funkcje:
  1. \(f(x)=2^x\), \(g(x)=\sin x\)
    Zauważmy, że \[D_f= \mathbb{R}, \ W_f=\mathbb{R}_+ \quad \text{oraz}\quad D_g= \mathbb{R}, \ W_g=\left<-1,1\right>\] Zatem możliwe jest złożenie \(g\circ f\), gdyż \(W_f \subseteq D_g\). Dziedziną tego złożenia jest zbiór \(D_{g\circ f}=D_f= \mathbb{R}\) oraz \[ \bigwedge_{x\in\mathbb{R}}\quad (g\circ f)(x)=g(f(x))=g(2^x)=\sin 2^x \] Ponieważ \(W_g \subseteq D_f\), możliwe jest także złożenie \(f\circ g\). Dziedziną tego złożenia jest zbiór \(D_{f\circ g}=D_g= \mathbb{R}\) oraz \[ \bigwedge_{x\in\mathbb{R}}\quad (f\circ g)(x)=f(g(x))=f(\sin x)= 2^{\sin x} \]
  2. \(f(x)=\arcsin x\), \(g(x)=\sqrt{x}\)
    Zauważmy, że \[D_f=\left<-1,1\right>,\ W_f=\left<-{\pi\over 2},{\pi\over 2}\right> \quad \text{oraz}\quad D_g=W_g=\left<0,\infty\right)\] Ponieważ \(W_g\not\subseteq D_f\), trzeba sprawdzić, czy zbiór \(D_1=\{x\in D_g:\ g(x)\in D_f\}\) jest niepusty. Widzimy, że \[D_1=\{x\in \left<0,\infty\right):\ \sqrt{x}\in \left<-1,1\right>\}= \left<0,1\right>\neq\emptyset\] Zatem istnieje złożenie \(f\circ g\), gdzie \(D_{f\circ g}=D_1\), oraz \[ \bigwedge_{x\in\left<0,1\right>}\quad (f\circ g)(x)=f(\sqrt{x})=\arcsin \sqrt{x} \] Ponieważ \(W_f\not\subseteq D_g\), trzeba sprawdzić, czy zbiór \(D_2=\{x\in D_f:\ f(x)\in D_g\}\) jest niepusty. Ponieważ \[D_2=\{x\in \left<-1,1\right>:\ \arcsin x\in \left<0,\infty\right)\}= \left<0,1\right>\neq\emptyset,\] to istnieje złożenie \(g\circ f\), gdzie \(D_{g\circ f}=D_2\), oraz \[ \bigwedge_{x\in\left<0,1\right>}\quad (g\circ f)(x)=g(\arcsin x)= \sqrt{\arcsin x} \]
  3. \(f(x)=\log_3 (-x)\), \(g(x)=\mathrm{arcctg}\, x\)
    Zauważmy, że \[D_f=\left(-\infty,0\right), \ W_f=\mathbb{R} \quad \text{oraz}\quad D_g=\mathbb{R}, W_g=(0,\pi)\] Zatem możliwe jest złożenie \(g\circ f\), gdyż \(W_f \subseteq D_g\). Dziedziną tego zlożenia jest zbiór \(D_{g\circ f}=D_f=\left(-\infty,0\right)\) oraz \[ \bigwedge_{x\in\left(-\infty,0\right)}\quad (g\circ f)(x)=g(f(x))=g\left(\log_3 (-x)\right)=\mathrm{arcctg}\, \left(\log_3 (-x)\right) \] Ponieważ \(W_g\not\subseteq D_f\) i \(W_g\cap D_f=\emptyset\), to nie istnieje złożenie \(f\circ g\).
Aby wyznaczyć funkcję zewnętrzną \(f\) podanego złożenia \(h(x)=f\circ g \), musisz zapisać wzór funkcji \(h\) w takiej postaci, w której widoczna będzie funkcja wewnętrzna \(g\) oraz przekształcenia, jakim ona podlega.
Zadanie
Dla podanych funkcji \(g\) i \(h\) wyznacz funkcję \(f\) tak, aby funkcja \(h\) była złożeniem funkcji \(f\circ g \):
  1. \(g(x)=\sin x\), \(h(x)=\frac{\sin x}{1+\sin^2 x}\)
    Skoro funkcją wewnętrzną złożenia \(f\circ g = f(g(x))\) ma być funkcja \(g(x)=\sin x\), to \[h(x)=\frac{\sin x}{1+\sin^2 x}= \frac{g(x)}{1+\big[g(x)\big]^2}\] Widzimy teraz, że funkcją zewnętrzną złożenia \(h(x) = f(g(x))\) jest funkcja \[f(x)=\frac{x}{1+x^2}\]
  2. \(g(x)=\frac{1}{x}\), \(h(x)=2^{\frac{1}{x^3}}\)
    Skoro funkcją wewnętrzną złożenia \(f\circ g = f(g(x))\) ma być funkcja \(g(x)=\frac{1}{x}\), to \[h(x)=2^{\frac{1}{x^3}}=2^{\left(\frac{1}{x}\right)^3}=2^{\big[g(x)\big]^3}\] Widzimy teraz, że równość \(h(x) = f(g(x))\) zachodzi tylko wtedy, gdy funkcją zewnętrzną jest funkcja \[f(x)=2^{x^3}\]
  3. \(g(x)=\cos x\), \(h(x)=\mathrm{tg}^2 x\)
    Ponieważ funkcją wewnętrzną złożenia \(f\circ g = f(g(x))\) ma być funkcja \(g(x)=\cos x\), to \[h(x)=\mathrm{tg}^2 x=\frac{\sin^2 x}{\cos^2 x}=\frac{1-\cos^2 x}{\cos^2 x}=\frac{1-\big[g(x)\big]^2}{\big[g(x)\big]^2}\] Zatem funkcją zewnętrzną złożenia \(h(x) = f(g(x))\) jest funkcja \[f(x)=\frac{1-x^2}{x^2}\]
Warunkiem koniecznym parzystości i nieparzystości funkcji jest symetryczność dziedziny tej funkcji. Zatem badanie tych własności zacznij od ustalenia dziedziny podanej funkcji. Aby zbadać parzystość lub nieparzystość funkcji złożonej, musisz też wiedzieć, czy funkcje składowe złożenia są parzyste czy nieparzyste. Możesz wówczas skorzystać z faktu dotyczącego parzystości i nieparzystości funkcji złożonej oraz działań na funkcjach parzystych lub nieparzystych. Pamiętaj przy tym, że funkcje: sinus, tangens, cotangens, arcus sinus, arcus tangens są funkcjami nieparzystymi, a funkcja cosinus funkcją nieparzystą.
Zadanie
Zbadaj parzystość (nieparzystość) funkcji \(f\) określonej wzorem:
  1. \(\displaystyle f(x)=2^x +2^{-x}+{\cos x\over x^2+4}\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\), ponieważ \(x^2+4\neq 0\) dla każdego \(x\in\mathbb{R}\). Z uwagi na parzystość funkcji cosinus dla każdego \(x\in \mathbb{R}\) mamy \[ f(-x)=2^{-x} +2^{-(-x)}+{\cos (-x)\over (-x)^2+4}=2^{-x} +2^{x}+{\cos x\over x^2+4}=f(x) \] Zatem funkcja \(f\) jest parzysta.
  2. \(\displaystyle f(x)={(x-1)^2 \over x^2-1}\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\backslash\{-1,1\}\). Funkcję \(f\) można przedstawić w postaci \[ f(x)={(x-1)^2 \over (x-1)(x+1)}={x-1\over x+1} \] Dla każdego \(x\in D_f\) mamy \[ f(-x)={-x-1\over -x+1}={-(x+1)\over -(x-1)}={x+1\over x-1} \] Zauważmy, że np. dla \(x=2\) \[ f(2)=3\quad\text{oraz}\quad f(-2)={1\over 3} \] Zatem \[ f(-2)\neq f(2) \quad\text{oraz}\quad f(-2)\neq -f(2), \] co oznacza, że funkcja \(f\) nie jest ani parzysta, ani nieparzysta.
  3. \(\displaystyle f(x)=\log_2 \left(x^2-x\right)\)
    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczamy z warunku \[ D_f:\ x^2-x>0 \quad \Longleftrightarrow \quad x(x-1)>0 \] Rysujemy parabolę będącą wykresem funkcji \(y=x(x-1)\).
    Rysunek przedstawiający dziedzinę funkcji f na osi liczbowej.
    Z rysunku odczytujemy, że \(D_f=\left(-\infty,0\right)\cup\left(1,\infty\right)\). Ponieważ dziedzina funkcji \(f\) nie jest symetryczna względem zera (np. \(-{1\over 2}\in D_f\), ale \({1\over 2}\notin D_f\)), dlatego funkcja \(f\) nie jest ani parzysta, ani nieparzysta.
  4. \(\displaystyle f(x)=\mathrm{tg}\, 2x + {1\over \arcsin x}\)

    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczamy z warunku \[ D_f:\ \left\{\eqalign{& -1\leq x\leq 1\cr & \arcsin x\neq 0 \cr & 2x\neq {\pi\over 2}+k\pi,\ k\in\mathbb{Z}\cr}\right. \quad \Longleftrightarrow \quad \left\{\eqalign{& -1\leq x\leq 1\cr & x\neq 0 \cr & x\neq {\pi\over 4}+k{\pi\over 2},\ k\in\mathbb{Z}\cr}\right. \] Zatem dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\left<-1,1\right>\backslash\{-{\pi\over 4},0,{\pi\over 4}\}\). Z uwagi na nieparzystość funkcji tangens i arcus sinus dla każdego \(x\in D_f\) mamy \[ \eqalign{ f(-x)&=\mathrm{tg}\, 2(-x) + {1\over \arcsin (-x)}=\mathrm{tg}\,\left(-2x\right)+{1\over -\arcsin x}=\cr &=-\mathrm{tg}\, 2x -{1\over \arcsin x}=-f(x),\cr} \] więc funkcja \(f\) jest nieparzysta.

    Zadanie to można również rozwiązać, rozważając parzystość i nieparzystość funkcji składowych funkcji \(f\). Funkcja \(y={1\over \arcsin x}\) jest złożeniem funkcji arcus sinus z proporcjonalnością odwrotną \(y={1\over x}\). Ponieważ obie te funkcje są nieparzyste, to ich złożenie również jest funkcją nieparzystą. Analogicznie: ponieważ funkcja tangens i funkcja liniowa \(y=2x\) są nieparzyste, to ich złożenie \(\mathrm{tg}\, 2x\) jest także funkcją nieparzystą. Suma funkcji nieparzystych, którą jest badana funkcja \(f\), jest funkcją nieparzystą.

  5. \(\displaystyle f(x)=\cos \left(\mathrm{arctg}\, x\right)\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\). Ponieważ funkcja \(f\) jest złożeniem funkcji nieparzystej (arcus tangens) z funkcją parzystą (cosinus), to funkcja \(f\) jest parzysta, co można również pokazać następująco \[ \bigwedge_{x\in\mathbb{R}}\quad f(-x)=\cos \mathrm{arctg}\, (-x)=\cos \left(-\mathrm{arctg}\, x\right)=\cos\mathrm{arctg}\, x=f(x) \]
  6. \(\displaystyle f(x)=\sin \left(\arccos x\right)\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\left< -1,1\right>\). Ponieważ funkcja arccus cosinus nie jest ani parzysta, ani nieparzysta, to nie możemy bezpośrednio skorzystać z własności funkcji złożonej. Jednak dla funkcji arcus cosinus zachodzi równość \[\arccos (-x)=\pi-\arccos x\] Wówczas \[f(-x)=\sin \big[\arccos (-x)\big]=\sin\left(\pi-\arccos x\right)\overset{\czerwony{\boldsymbol *}}{=}\sin(\arccos x)=f(x)\] W miejscu oznaczonym \(\czerwony{\boldsymbol *}\) skorzystaliśmy ze wzorów redukcyjnych. Zatem funkcja \(f\) jest parzysta.
    Parzystość funkcji \(f\) możemy pokazać również, wykorzystując inną własność funkcji cyklometrycznych. Ponieważ \[\sin(\arccos x)=\sqrt{1-x^2},\] to \[f(-x)=\sqrt{1-(-x)^2}=\sqrt{1-x^2}=f(x)\]
  7. \(\displaystyle f(x)=\mathrm{tg} \left(2\mathrm{arcctg}\, x\right)\)
    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczymy z warunku \[2\mathrm{arcctg}\,x\neq {\pi\over 2}+k\pi, \quad \text{gdzie}\quad k\in\mathbb{Z}\] \[\mathrm{arcctg}\,x\neq {\pi\over 4}+\frac{k}{2}\pi, \quad \text{gdzie}\quad k\in\mathbb{Z}\] Ponieważ funkcja arcus cotangens przyjmuje wartości z przedziału \(\left(0,\pi\right)\), to otrzymujemy \[\mathrm{arcctg}\,x\neq {\pi\over 4} \quad \wedge \quad \mathrm{arcctg}\,x\neq {3\over 4}\pi\]\[x\neq 1 \quad \wedge \quad x\neq -1\] Zatem dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\backslash \{-1,1\}\). Skorzystamy z własności funkcji arcus cotangens \[\mathrm{arcctg}\, (-x)=\pi-\mathrm{arcctg}\, x\] Wówczas \[\eqalign{f(-x)&=\mathrm{tg} \big[2\mathrm{arcctg}\, (-x)\big]=\mathrm{tg} \big[2(\pi-\mathrm{arcctg}\, x)\big]=\mathrm{tg} \left(2\pi-2\mathrm{arcctg}\, x\right)\overset{\czerwony{\boldsymbol *}}{=}\cr &\overset{\czerwony{\boldsymbol *}}{=}-\mathrm{tg} \left(2\mathrm{arcctg}\, x\right)=-f(x)\cr}\] W miejscu oznaczonym \(\czerwony{\boldsymbol *}\) skorzystaliśmy ze wzorów redukcyjnych. Zatem funkcja \(f\) jest nieparzysta.
Aby zbadać różnowartościowość funkcji złożonej, musisz znać jej dziedzinę i wiedzieć, czy funkcje składowe są różnowartościowe. Widomo bowiem, że złożenie funkcji różnowartościowych jest funkcją różnowartościową.
Zadanie
Zbadaj różnowartościowość funkcji \(f\) określonej wzorem:
  1. \(\displaystyle f(x)=\mathrm{arcctg}\, \left(\log_3 x\right)\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}_+\). Zauważmy, że funkcja \(f\) jest złożeniem funkcji logarytmicznej \(y=\log_3 x\) z funkcją arcus cotangens. Obie te funkcje są różnowartościowe w swoich dziedzinach. Ponieważ złożenie funkcji różnowartościowych jest funkcją różnowartościową, to funkcja \(f\) jest różnowartościowa.
  2. \(\displaystyle f(x)=3^{x^2+1}\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\). Zauważmy, że funkcja kwadratowa \(y=x^2+1\) nie jest różnowartościowa w zbiorze \(D_f\). Można więc łatwo znaleźć dwa różne argunenty, dla których funkcja \(f\) przyjmuje tę samą wartość, np. dla \(x_1=-1\) i \(x_2=1\) mamy \(f(-1)=9=f(1)\). Zatem funkcja \(f\) nie jest różnowartościowa.
  3. \(\displaystyle f(x)=\arccos^2 x\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\left<-1,1\right>\). Zauważmy, że funkcja \(f\) jest złożeniem funkcji arcus cosinus z funkcją kwadratową \(y=x^2\). Choć funkcja zewnętrzna (kwadratowa) nie jest różnowartościowa w swojej dziedzinie, tzn. w zbiorze liczb rzeczywistych, to jest różnowartościowa w zbiorze \(\mathbb{R}_+\). Skoro funkcja wewnętrzna arcus cosinus jest różnowartościowa i przyjmuje tylko wartości z przedziału \(\left(0,\pi\right)\), dlatego funkcja \(f(x)=\arccos^2 x\) jest różnowartościowa.
Ponieważ funkcja odwrotna do funkcji \(y=f(x)\) istnieje tylko wtedy, gdy funkcja \(f\) jest wzajemnie jednoznaczna, to musisz zacząć od sprawdzenia tego warunku. Aby otrzymać wzór funkcji odwrotnej \(f^{-1}\), wyznacz niewiadomą \(x\) z równania \(y=f(x)\), tzn. przekształcić do postaci \(x=f^{-1}(y)\). Po zamianie nazwy zmiennych \(x\) i \(y\) otrzymasz ostateczną postać wzoru funkcji odwrotnej \(y=f^{-1}(x)\).
Zadanie
Wyznacz funkcję odwrotną do funkcji \(f\) określonej wzorem:
  1. \(\displaystyle f(x)=3+\log_{1\over 2} \left(2x-2\right)\)
    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczamy z warunku \[ D_f:\ 2x-2>0 \quad\Longleftrightarrow\quad x>1 \] Zatem \(D_f=\left(1,\infty\right)\). Zbiorem wartości funkcji \(f\) jest zbiór \(W_f=\mathbb{R}\). Ponieważ funkcja logarytmiczna \(y=\log_{1\over 2} x\) jest różnowartościowa, to funkcja \(f\) również jest różnowartościowa. Zatem istnieje do niej funkcja odwrotna. Wyznaczamy niewiadomą \(x\) ze wzoru, który opisuje funkcję \(f\) \[ y=3+\log_{1\over 2} \left(2x-2\right) \] \[ \log_{1\over 2} \left(2x-2\right)=y-3 \] \[ \log_{1\over 2} \left(2x-2\right)=\log_{1\over 2}\left({1\over 2}\right)^{y-3} \] Funkcja logarytmiczna jest różnowartościowa, więc opuszczamy logarytmy \[ 2x-2=\left({1\over 2}\right)^{y-3} \] \[ \quad 2x=\left({1\over 2}\right)^{y-3}+2\ \Big/:2 \] \[ x={1\over 2}\left({1\over 2}\right)^{y-3}+1 \] \[ x=\left({1\over 2}\right)^{y-2}+1 \] Po zamianie miejscami niewiadomych \(x\) i \(y\) otrzymujemy wzór funkcji odwrotnej działającej ze zbioru \(\mathbb{R}\) do zbioru \(\left(1,\infty\right)\) \[ y=\left({1\over 2}\right)^{x-2}+1 \]
  2. \(\displaystyle f(x)=3^{x+3}+1\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\). Ponieważ funkcja wykładnicza przyjmuje tylko wartości dodatnie, więc \(3^{x+3}>0\), a stąd \(3^{x+3} +1>1\) dla \(x\in \mathbb{R}\). Zbiorem wartości funkcji \(f\) jest więc zbiór \(W_f=\left(1,\infty\right)\). Ponieważ funkcja wykladnicza \(y=3^x\) jest różnowartościowa, to funkcja \(f\) również jest różnowartościowa. Zatem istnieje do niej funkcja odwrotna. Wyznaczamy niewiadomą \(x\) ze wzoru, który opisuje funkcję \(f\) \[ y=3^{x+3}+1 \] \[ 3^{x+3}=y-1 \] \[ 3^{x+3}=3^{\log_3 (y-1)} \] \[ x+3=\log_3 (y-1) \] \[ x=\log_3 (y-1)-3 \] Po zamianie miejscami niewiadomych \(x\) i \(y\) otrzymujemy wzór funkcji odwrotnej działającej ze zbioru \(\left(1,\infty\right)\) do zbioru \(\mathbb{R}\) \[ y=\log_3 (x-1)-3 \]
  3. \(\displaystyle f(x)=2+\mathrm{arcctg}\, \left(x^2\right)\)
    Dziedziną funkcji \(f\) jest zbiór \(D_f=\mathbb{R}\). Ponieważ funkcja \(y=x^2\) nie jest różnowartościowa, więc funkcja \(y=2+\mathrm{arcctg}\, \left(x^2\right)\) też nie jest różnowartościowa. Jeżeli jednak obetniemy funkcję \(f\) na przykład do przedziału \(\left(-\infty, 0\right>\), to obcięcie będzie funkcją różnowartościową jako złożenie dwóch funkcji różnowartościowych. Ponieważ funkcja arcus cotangens jest malejąca, to dla \(x\in\left(-\infty, 0\right>\) otrzymujemy \[ x^2\geq 0 \] \[ \mathrm{arcctg}\, \left(x^2\right)\leq \mathrm{arcctg}\, 0 \] \[ \mathrm{arcctg}\, \left(x^2\right)\leq {\pi\over 2} \] Dodatkowo funkcja arcus cotangens jest funkcją ograniczoną o wartościach z przedziału \(\left(0,\pi\right)\), więc \[ \quad 0<\mathrm{arcctg}\, \left(x^2\right)\leq {\pi\over 2}\ \Big/+2 \] \[ 2< 2+\mathrm{arcctg}\, \left(x^2\right)\leq 2+{\pi\over 2} \] Zatem zbiorem wartości obcięcia \(f\left\vert_{\left(-\infty, 0\right>}\right.\) jest zbiór \(W=\left(2,2+{\pi\over 2}\right>\). Istnieje więc funkcja odwrotna do tego obcięcia. Wyznaczamy niewiadomą \(x\) ze wzoru opisującego obcięcie funkcji \(f\) do zbioru \(\left(-\infty, 0\right>\) \[ y=2+\mathrm{arcctg}\, \left(x^2\right) \] \[ \mathrm{arcctg}\, \left(x^2\right)=y-2 \] \[ x^2=\mathrm{ctg}\, (y-2) \] \[ x=\sqrt{\mathrm{ctg}\, (y-2)}\quad \vee\quad x=-\sqrt{\mathrm{ctg}\, (y-2)}\] Ponieważ rozważamy obcięcie funkcji \(f\) do zbioru \(\left(-\infty, 0\right>\), to bierzemy pod uwagę tylko wyrażenie niedodatnie \(x=-\sqrt{\mathrm{ctg}\, (y-2)}\). Po zamianie miejscami niewiadomych \(x\) i \(y\) otrzymujemy wzór funkcji odwrotnej działającej ze zbioru \(\left(2,2+{\pi\over 2}\right>\) do zbioru \(\left(-\infty, 0\right>\) \[ y=-\sqrt{\mathrm{ctg}\, (x-2)} \]
  4. \(\displaystyle f(x)=1-\arcsin \left(x-3\right)\)
    Dziedzinę funkcji \(f\) wyznaczamy z warunku \[ D_f:\ -1\leq x-3\leq 1 \quad\Longleftrightarrow\quad 2\leq x\leq 4 \] Zatem \(D_f=\left<2,4\right>\). Ponieważ dla \(x\in\left<2,4\right>\) mamy \[ \quad -{\pi\over 2}\leq\arcsin \left(x-3\right)\leq {\pi\over 2} \ \Big/\cdot (-1) \] \[ \quad{\pi\over 2}\geq -\arcsin \left(x-3\right)\geq -{\pi\over 2}\ \Big/+1 \] \[ 1+{\pi\over 2}\geq 1-\arcsin \left(x-3\right)\geq 1-{\pi\over 2}, \] dlatego zbiorem wartości funkcji \(f\) jest zbiór \(W_f=\left<1-{\pi\over 2},1+{\pi\over 2}\right>\). Skoro funkcja \(y=\arcsin x\) jest różnowartościowa, to funkcja \(f\) również jest różnowartościowa. Zatem istnieje do niej funkcja odwrotna. Wyznaczamy niewiadomą \(x\) ze wzoru opisującego funkcję \(f\) \[ y=1-\arcsin \left(x-3\right) \] \[ \arcsin \left(x-3\right)=1-y \] \[ x-3=\sin (1-y) \] \[ x=3+\sin (1-y) \] Po zamianie miejscami niewiadomych \(x\) i \(y\) otrzymujemy wzór funkcji odwrotnej działającej ze zbioru \(\left<1-{\pi\over 2},1+{\pi\over 2}\right>\) do zbioru \(\left<2,4\right>\) \[ y=3+\sin (1-x) \]
Rozwiązywanie równań i nierówności zawsze zaczynamy od wyznaczenia ich dziedzin. Następnie przekształcamy je, doprowadzając do najprostszej postaci. W niektórych przypadkach konieczne jest wykonanie odpowiedniego podstawienia i założeń. Po wyznaczeniu rozwiązań musimy pamiętać o sprawdzeniu, czy należą one do wyznaczonej wcześniej dziedziny.
Zadanie
Rozwiąż równania i nierówności:
  1. \(\displaystyle \left({1\over 2}\right)^{\sin x}-\left({1\over 4}\right)^{\sin x}=0\)
    Dziedziną równania jest zbiór \(D=\mathbb{R}\). Ponieważ \(\left({1\over 4}\right)^{\sin x}=\left[\left({1\over 2}\right)^{\sin x}\right]^2\), więc równanie możemy zapisać w postaci \[ \left({1\over 2}\right)^{\sin x}-\left[\left({1\over 2}\right)^{\sin x}\right]^2=0 \] Po podstawieniu \(t=\left({1\over 2}\right)^{\sin x}\), gdzie \(t>0\), otrzymujemy równanie kwadratowe \[ t-t^2=0 \] \[ t(1-t)=0 \] \[ t=0\quad \vee \quad t=1 \] Ponieważ \(t=\left({1\over 2}\right)^{\sin x}\) i \(t>0\), więc odrzucamy rozwiązanie \(t=0\) i otrzymujemy równanie wykładnicze \[ \left({1\over 2}\right)^{\sin x}=1 \] \[ \quad \left({1\over 2}\right)^{\sin x}=\left({1\over 2}\right)^0 \] Opuszczamy podstawę \({1\over 2}\) i otrzymujemy równanie trygonometryczne \[ \sin x=0 \] Zatem rozwiązaniem równania \(\left({1\over 2}\right)^{\sin x}-\left({1\over 4}\right)^{\sin x}=0\) jest \[ x=k\pi, \quad \text{gdzie} \quad k\in\mathbb{Z} \]
  2. \(\displaystyle \log_2\left(2+\sqrt{x-4}\right)=2\)
    Dziedzinę równania wyznaczamy z warunku \[ D:\ \left\{\eqalign{& x-4\geq 0\cr & 2+\sqrt{x-4}>0\cr}\right. \] Pierwiastek parzystego stopnia przyjmuje tylko wartości nieujemne, więc nierówność \(2+\sqrt{x-4}>0\) jest spełniona dla każdego \(x\geq 4\). Zatem dziedziną równania jest zbiór \(D=\left<4,\infty\right)\). Ponieważ \(2=\log_2 2^2=\log_2 4\), dlatego zadane równanie logarytmiczne możemy zapisać w postaci \[ \log_2\left(2+\sqrt{x-4}\right)=\log_2 4 \] Opuszczamy logarytmy i otrzymujemy równanie pierwiastkowe \[ 2+\sqrt{x-4}=4 \] \[ \sqrt{x-4}=2\] Obie strony równania są nieujemne, więc możemy podnieść je do kwadratu \[ x-4=4 \] Zatem rozwiązaniem równania \(\log_2\left(2+\sqrt{x-4}\right)=2\) jest \[ x=8 \]
  3. \(\displaystyle \left({1\over 3}\right)^{x-1\over x+2}\geq 9\)
    Dziedziną nierównaności jest zbiór \(D=\mathbb{R}\backslash\{-2\}\). Zadaną nierówność wykładniczą możemy zapisać w postaci \[ \left({1\over 3}\right)^{x-1\over x+2}\geq \left({1\over 3}\right)^{-2} \] Opuszczamy podstawę \({1\over 3}\), zmieniając kierunek nierówności na przeciwny i otrzymujemy nierówność wymierną \[ {x-1\over x+2}\leq -2 \] \[ {x-1\over x+2}+2\leq 0 \] \[ {x-1\over x+2}+{2(x+2)\over x+2}\leq 0 \] \[ {x-1+2x+4\over x+2}\leq 0 \] \[ {3x+3\over x+2}\leq 0 \] \[ 3(x+1)(x+2)\leq 0 \] Rysujemy parabolę będącą wykresem funkcji \(y=3(x+1)(x+2)\), uwzględniając warunek \(x\neq -2\).
    Rysunek przedstawiający rozwiązanie nierówności na osi liczbowej.
    Z rysunku odczytujemy rozwiązanie nierówności \(\left({1\over 3}\right)^{x-1\over x+2}\geq 9\) \[ x\in\left(-2,-1\right> \]
  4. \(\displaystyle x^{\log x -1}=100\)
    Dziedziną równania jest zbiór \(D=(0,\infty)\). Wtedy \(x^{\log x -1}>0\), więc obie strony naszego równania są dodatnie i otrzymujemy równanie logarytmiczne \[ \log x^{\log x -1}=\log 100 \] Korzytamy z własności logarytmu i przenosimy potęgę liczby logarytmowanej przed logarytm \[ \left(\log x -1\right)\log x=2 \] \[ \log^2 x-\log x-2=0 \] Po podstawieniu \(t=\log x\), gdzie \(t\in\mathbb{R}\), otrzymujemy równanie kwadratowe \[ t^2-t-2=0 \] Ponieważ \(\Delta=9\), więc miejscami zerowymi funkcji kwadratowej są: \[ t_1=-1, \qquad t_2=2 \] Skoro \(t=\log x\), to \[ \log x=-1 \quad\vee\quad \log x=2 \] \[ \qquad x={1\over 10} \quad\vee\quad x=100\]
  5. \(\displaystyle \left({2\over 5}\right)^{\log_{\sqrt{3}} \mathrm{ctg}\, x-1}\geq 1\), jeżeli \(\displaystyle x\in\left(0,2\pi\right)\)
    Dziedzinę nierówności wyznaczamy z warunku \[ D:\ \left\{\eqalign{ & \mathrm{ctg}\, x>0\cr & x\in\left(0,2\pi\right)\cr}\right. \] Z wykresu funkcji \(y=\mathrm{ctg}\, x\) odczytujemy rozwiązania nierówności \(\mathrm{ctg}\, x>0\) w przedziale \(\left(0,2\pi\right)\).
    Rysunek przedstawiający dziedzinę nierówności na osi liczbowej.
    Zatem dziedziną nierówności jest zbiór \(D=\left(0,{\pi\over 2}\right)\cup \left(\pi,{3\over 2}\pi\right)\). Zadaną nierówność wykładniczą zapisujemy w postaci \[ \left({2\over 5}\right)^{\log_{\sqrt{3}} \mathrm{ctg}\, x-1} \geq \left({2\over 5}\right)^0 \] Opuszczamy podstawę \({2\over 5}\), pamiętając o zmianie kierunku nierówności na przeciwny i otrzymujemy nierówność logarytmiczną \[ \log_{\sqrt{3}} \mathrm{ctg}\, x-1 \leq 0 \] \[ \log_{\sqrt{3}} \mathrm{ctg}\, x\leq 1 \] \[ \log_{\sqrt{3}} \mathrm{ctg}\, x\leq\log_{\sqrt{3}}\sqrt{3} \] Opuszczamy logarytmy, nie zmieniając kierunku nierówności i otrzymujemy nierówność trygonometryczną \[ \mathrm{ctg}\, x\leq\sqrt{3} \] Rozwiązania tej nierówności odczytujemy z rysunku.
    Rysunek przedstawiający rozwiązanie nierówności trygonometrycznej na osi liczbowej.
    Po uwzględnieniu dziedziny nierówności \(D=\left(0,{\pi\over 2}\right)\cup \left(\pi,{3\over 2}\pi\right)\) otrzymujemy rozwiązanie zadania \[ x\in\left<{\pi\over 6},{\pi\over 2}\right)\cup\left<{7\over 6}\pi,{3\over 2}\pi\right) \]
  6. \(\displaystyle \left({1\over 2}\right)^{\mathrm{arctg}\, x^2}-1\leq 0\)
    Dziedziną nierówności jest zbiór \(D=\mathbb{R}\). Przekształcamy nierówność wykładniczą \[ \left({1\over 2}\right)^{\mathrm{arctg}\, x^2}\leq 1 \] \[ \left({1\over 2}\right)^{\mathrm{arctg}\, x^2}\leq \left({1\over 2}\right)^0 \] Opuszczamy podstawę \({1\over 2}\), zmieniając kierunek nierówności na przeciwny i otrzymujemy nierówność cyklometryczną \[ \mathrm{arctg}\, x^2\geq 0 \] \[ \mathrm{arctg}\, x^2\geq \mathrm{arctg}\, 0 \] Funkcja arcus tangens jest funkcją rosnącą, dlatego opuszczając ją, nie zmieniamy kierunku nierówności \[ x^2\geq 0 \] Powyższa nierówność jest spełniona dla każdej liczby rzeczywistej, dlatego zbiorem rozwiązań nierówności \(\left({1\over 2}\right)^{\mathrm{arctg}\, x^2}-1\leq 0\) jest zbiór \(\mathbb{R}\).
  7. \(\displaystyle 4\arcsin^2 x >\pi^2\)

    Dziedziną nierówności jest zbiór \(D=\left<-1,1\right>\). Przekształcamy nierówność cyklometryczną, stosując wzór skróconego mnożenia na różnicę kwadratów \[ 4\arcsin^2 x >\pi^2 \] \[ 4\arcsin^2 x -\pi^2>0 \] \[ \left(2\arcsin x -\pi\right)\left(2\arcsin x +\pi\right)>0 \] Ponieważ iloczyn jest dodatni, gdy oba czynniki są tego samego znaku, to dla \(x\in D\) mamy do rozważenia dwa przypadki:

    1. oba czynniki są dodatnie \[ \left\{\eqalign{ & 2\arcsin x -\pi>0\cr & 2\arcsin x +\pi >0\cr}\right.\quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & 2\arcsin x >\pi\cr & 2\arcsin x >-\pi\cr}\right. \quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & \arcsin x >{\pi\over 2}\cr & \arcsin x >-{\pi\over 2}\cr}\right. \] Układ ten jest sprzeczny, ponieważ \(\vert \arcsin x\vert \leq {\pi\over 2}\).
    2. oba czynniki są ujemne \[ \left\{\eqalign{ & 2\arcsin x -\pi<0\cr & 2\arcsin x +\pi <0\cr}\right.\quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & 2\arcsin x <\pi\cr & 2\arcsin x <-\pi\cr}\right. \quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & \arcsin x <{\pi\over 2}\cr &\arcsin x <-{\pi\over 2}\cr}\right. \] Układ ten, podobnie jak poprzedni, jest sprzeczny.
    Zatem nierówność \(4\arcsin^2 x >\pi^2\) nie ma rozwiązań.

    Nierówność \(4\arcsin^2 x >\pi^2\) można również rozwiązać, stosując podstawienie \(t=\arcsin x\), gdzie \(t\in\left<-{\pi\over 2},{\pi\over 2}\right>\). Otrzymujemy wtedy nierówność kwadratową \[ 4t^2>\pi^2 \ \Big/:4 \] \[ t^2-{\pi^2\over 4}>0 \] \[ \left(t-{\pi\over 2}\right)\left(t+{\pi\over 2}\right)>0 \] Rysujemy parabolę będącą wykresem funkcji \(y=\left(t-{\pi\over 2}\right)\left(t+{\pi\over 2}\right)\).

    Rysunek przedstawiający rozwiązanie nierówności kwadratowej na osi liczbowej.
    Z rysunku odczytujemy rozwiązanie nierówności kwadratowej \[ t\in\left(-\infty,-{\pi\over 2}\right)\cup\left({\pi\over 2},\infty\right) \] Ponieważ \(t\in\left<-{\pi\over 2},{\pi\over 2}\right>\), zatem nierówność jest sprzeczna.

  8. \(\displaystyle \log_{{1\over 2}}\arcsin x >1\)
    Dziedzinę nierówności wyznaczamy z warunku \[ D:\ \left\{\eqalign{ & -1\leq x\leq 1\cr & \arcsin x >0\cr}\right. \] Z wykresu funkcji arcus sinus
    Rysunek przedstawiający wykres arcus sinus.
    odczytujemy, że rozwiązaniem nierówności \(\arcsin x >0\) jest \(x\in\left(0,1\right>\). Zatem dziedziną nierówności jest zbiór \(D=\left(0,1\right>\). Dla \(x\in D\) mamy do rozwiązania nierówność logarytmiczną \[ \log_{{1\over 2}}\arcsin x > \log_{{1\over 2}} {1\over 2} \] Opuszczamy logarytmy, zmieniając kierunek nierówności na przeciwny i otrzymujemy nierówność cyklometryczną \[ \arcsin x < {1\over 2} \] Ponieważ \({1\over 2}=\arcsin \left(\sin{1\over 2}\right)\), dlatego nierówność możemy zapisać w postaci \[ \arcsin x < \arcsin \left(\sin{1\over 2}\right) \] Funkcja \(y=\arcsin x\) jest funkcją rosnącą, dlatego opuszczając ją, nie zmieniamy kierunku nierówności \[ x < \sin{1\over 2} \] Po uwzględnieniu dziedziny \(D=\left(0,1\right>\)
    Rysunek przedstawiający rozwiązanie zadania na osi liczbowej.
    otrzymujemy rozwiązanie zadania \[ x\in\left(0,\sin{1\over 2}\right) \]
  9. \(\displaystyle 4\left(\log_2\cos x\right)^2+\log_2 \left(1+\cos 2x\right)=3\)
    Dziedzinę równania wyznaczamy z warunku \[ D:\ \left\{\eqalign{ & \cos x>0\cr & 1+\cos 2x>0\cr}\right. \] Korzystamy ze wzoru \(\cos 2x=2\cos^2 x -1\) i otrzymujemy \[ D:\ \cases{\cos x>0\cr 2\cos^2x>0\cr}\quad\Longleftrightarrow\quad \cos x >0 \] Z wykresu funkcji \(y=\cos x\)
    Rysunek przedstawiający wykres funkcji cosinus.
    odczytujemy dziedzinę równania \(D=\left(-{\pi\over 2}+2k\pi,{\pi\over 2}+2k\pi\right)\), gdzie \(k\in\mathbb{Z}\). Przekształcamy zadane równanie, korzystając z własności logarytmów \[ 4\left(\log_2\cos x\right)^2+\log_2 \left(2\cos^2x\right)=3 \] \[ 4\left(\log_2\cos x\right)^2+\log_2 2 +\log_2 \cos^2x=3 \] \[ 4\left(\log_2\cos x\right)^2+1 +2\log_2\cos x-3=0 \] \[ 4\left(\log_2\cos x\right)^2+2\log_2\cos x-2=0\ \Big/:2 \] \[ 2\left(\log_2\cos x\right)^2+\log_2\cos x-1=0 \] Po podstawieniu \(t=\log_2 \cos x\), gdzie \(t\in\mathbb{R}\), otrzymujemy równanie kwadratowe zmiennej \(t\) \[ t^2-t-2=0 \] Ponieważ \(\Delta=9\), więc miejscami zerowymi funkcji kwadratowej są: \[ t_1=-1, \qquad t_2=2 \] Skoro \(t=\log_2\cos x\), to \[ \log_2\cos x=-1 \quad\vee\quad \log_2\cos x=2 \] \[ \cos x ={1\over 2} \quad\vee\quad \cos x=4 \] Drugie równanie trygonometryczne jest sprzeczne (\(4\notin\left<-1,1\right>\)), więc pozostaje rozwiązać równanie pierwsze. Rysujemy wykresy funkcji \(y=\cos x\) oraz \(y={1\over 2}\).
    Rysunek przedstawiający rozwiązanie nierówności trygonometrycznej.
    Z rysunku odczytujemy \[ x={\pi\over 3}+2k\pi\quad \vee\quad x=2\pi-{\pi\over 3}+2k\pi, \quad \text{gdzie}\quad k\in\mathbb{Z} \] Ostatecznie rozwiązania równania to \[ x={\pi\over 3}+2k\pi\quad \vee\quad x={5\over 3}\pi+2k\pi, \quad \text{gdzie}\quad k\in\mathbb{Z} \]
  10. \(\displaystyle {\log (3x+1)\over \log 2x}<0\)
    Dziedzinę nierówności wyznaczamy z warunku \[ D:\ \left\{\eqalign{ & 3x+1>0\cr & 2x>0\cr & \log 2x\neq 0\cr}\right. \quad\Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & x>-{1\over 3}\cr & x>0\cr & 2x\neq 1\cr}\right. \] Zatem dziedziną nierówności jest zbiór \(D=\mathbb{R}_+\backslash\{{1\over 2}\}\). Ponieważ iloraz jest ujemny, gdy licznik i mianownik są różnych znaków, to dla \(x\in D\) mamy do rozważenia dwa przypadki:
    1. licznik jest dodatni, a mianownik jest ujemny W tym przypadku mamy do rozwiązania układ nierówności logarytmicznych \[ \left\{\eqalign{ & \log (3x+1)>0\cr & \log 2x <0\cr}\right.\quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & 3x+1>1\cr & 2x <1\cr}\right. \quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & x>0\cr & x <{1\over 2}\cr}\right. \] Rozwiązania tego układu należą do przedziału \(\left(0,{1\over 2}\right)\).
    2. licznik jest ujemny, a mianownik jest dodatni Wówczas otrzymujemy układ nierówności logarytmicznych \[ \left\{\eqalign{ & \log (3x+1)<0\cr & \log 2x >0\cr}\right.\quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & 3x+1<1\cr & 2x >1\cr}\right. \quad \Longleftrightarrow\quad \left\{\eqalign{ & x<0\cr & x >{1\over 2}\cr}\right. \] Układ ten jest sprzeczny.
    Po uwzględnieniu dziedziny nierówności \(D=\mathbb{R}_+\backslash\{{1\over 2}\}\) otrzymujemy rozwiązanie zadania \[ x\in \left(0,{1\over 2}\right) \]