Sześcian sumy \[(a+b)^3=a^3+3a^2b+3ab^2+b^3\]
Własność potęgowania \[\frac{a^x}{a^y}=a^{x-y}\]
Własność logarytmu \[\log_a x-\log_a y=\log_a \frac{x}{y}\]
Własność silnii \[(n+1)!=n!(n+1)\]
Sześcian różnicy \[a^3-b^3=(a-b)(a^2+ab+b^2)\]
Wykres funkcji cosinus
Rysunek przedstawiający wykres funkcji cosinus.

Własności ciągu

Monotoniczność ciagu

Rozważaliśmy już wcześniej monotoniczność dowolnej funkcji rzeczywistej. Ponieważ dziedziną funkcji zwanej ciągiem liczbowym jest zbiór liczb naturalnych, sformułujemy następujące definicje: ciągu stałego, rosnącego, niemalejącego, malejącego i niemalejącego w odpowiedniej (krótszej) postaci.
Ciąg \(\left(a_n\right)\) nazywamy stałym, jeżeli \[\bigwedge_{n\in \mathbb{N}}\quad a_n=a_{n+1} \] Oznacza to, że każdy wyraz ciągu ma taką samą wartość.
Ciąg \(\left(a_n\right)\) nazywamy rosnącym, jeżeli \[\bigwedge_{n\in \mathbb{N}}\quad a_n< a_{n+1}\] Innymi słowy, każdy następny wyraz jest większy od poprzedniego.
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu rosnącego.
Ciąg rosnący
Ciąg \(\left(a_n\right)\) nazywamy niemalejącym, jeżeli \[\bigwedge_{n\in \mathbb{N}}\quad a_n\leq a_{n+1}\] W tym przypadku każdy następny wyraz jest nie mniejszy od poprzedniego.
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu niemalejącego.
Ciąg niemalejący
Ciąg \(\left(a_n\right)\) nazywamy malejącym, jeżeli \[\bigwedge_{n\in \mathbb{N}}\quad a_n> a_{n+1}\] Warunek ten zachodzi, gdy każdy następny wyraz jest mniejszy od poprzedniego.
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu malejącego.
Ciąg malejący
Ciąg \(\left(a_n\right)\) nazywamy nierosnącym, jeżeli \[\bigwedge_{n\in \mathbb{N}}\quad a_n \geq a_{n+1}\] Wówczas każdy następny wyraz jest nie większy od poprzedniego.
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu nierosnącego.
Ciąg nierosnący
Z definicji ciągu rosnącego, nierosnącego, malejącego, niemalejącego i stałego wynikają następujące warunki, dzięki którym możemy zbadać monotoniczność każdego ciągu.
Dla dowolnego ciągu \(\left(a_n\right)\) mamy:
  1. \(\bigwedge\limits_{n\in \mathbb{N}}\ a_{n+1}-a_n>0\ \Longleftrightarrow\ \) ciąg \(\left(a_n\right)\) jest rosnący
  2. \(\bigwedge\limits_{n\in \mathbb{N}}\ a_{n+1}-a_n\geq0\ \Longleftrightarrow\ \) ciąg \(\left(a_n\right)\) jest niemalejący
  3. \(\bigwedge\limits_{n\in \mathbb{N}}\ a_{n+1}-a_n<0\ \Longleftrightarrow\ \) ciąg \(\left(a_n\right)\) jest malejący
  4. \(\bigwedge\limits_{n\in \mathbb{N}}\ a_{n+1}-a_n\leq0\ \Longleftrightarrow\ \) ciąg \(\left(a_n\right)\) jest nierosnący.
Dla dowolnego ciągu \(\left(b_n\right)\) o wyrazach dodatnich mamy:
  1. \(\bigwedge\limits_{n\in \mathbb{N}}\ {b_{n+1}\over b_n}>1\ \Longleftrightarrow\ \) ciąg \(\left(b_n\right)\) jest rosnący
  2. \(\bigwedge\limits_{n\in \mathbb{N}}\ {b_{n+1}\over b_n}\geq 1\ \Longleftrightarrow\ \) ciąg \(\left(b_n\right)\) jest niemalejący
  3. \(\bigwedge\limits_{n\in \mathbb{N}}\ {b_{n+1}\over b_n}<1 \ \Longleftrightarrow\ \) ciąg \(\left(b_n\right)\) jest malejący
  4. \(\bigwedge\limits_{n\in \mathbb{N}}\ {b_{n+1}\over b_n}\leq1\ \Longleftrightarrow\ \) ciąg \(\left(b_n\right)\) jest nierosnący.
Zadanie
Zbadaj monotoniczność ciągu \(\left(a_n\right)\), jeżeli:
  1. \(\displaystyle a_n=n^2+4n+1\)
    Obliczymy różnicę \(a_{n+1}-a_n\) i zbadamy jej znak. \[ \eqalignno{ a_{n+1}-a_n&=\left[(n+1)^2+4(n+1)+1\right]-\left[n^2+4n+1\right]=\cr &=n^2+2n+1+4n+4+1-n^2-4n-1=\cr &=2n+5\cr } \] Ponieważ liczba \(2n+5\) jest dodatnia dla każdego \(n\in\mathbb{N}\), to zgodnie z pierwszym faktem ciąg \(\left(a_n\right)\) jest rosnący.
  2. \(\displaystyle a_n={n+1\over 2n}\)
    Obliczymy iloraz \({a_{n+1} \over a_n}\). \[ {a_{n+1}\over a_n}={{n+1+1\over 2(n+1)}\over {n+1\over 2n}}={n+2\over 2(n+1)}\:\cdot\:{2n\over n+1}= {n(n+2)\over (n+1)^2}={n^2+2n\over n^2+2n+1} \] Zauważmy, że licznik \(n^2+2n\) jest o jeden mniejszy od mianownika \(n^2+2n+1\), więc iloraz \({n^2+2n\over n^2+2n+1}<1\) dla \(n\in\mathbb{N}\). Zatem zgodnie z drugim faktem ciąg \(\left(a_n\right)\) jest malejący.
  3. \(\displaystyle a_n=3\cdot 4^{3n+2}\)
    Korzystając z własności działań na potęgach, obliczymy iloraz \({a_{n+1}\over a_n}\) i ustalimy, czy jest on większy, czy też mniejszy od jedności. \[ \displaystyle {a_{n+1}\over a_n}={3\cdot 4^{3(n+1)+2}\over 3\cdot 4^{3n+2}}={4^{3n+5}\over 4^{3n+2}}=4^3=64 \] Ponieważ \(64>1\), to zgodnie z drugim faktem ciąg \(\left(a_n\right)\) jest rosnący.
  4. \(\displaystyle a_n=\left({1\over 3}\right)^{4n^2-n-1}\)
    Wyznaczymy wzór na \(n+1\) wyraz ciągu. \[a_{n+1}=\left({1\over 3}\right)^{4(n+1)^2-(n+1)-1}=\left({1\over 3}\right)^{4n^2+8n+4-n-1-1}= \left({1\over 3}\right)^{4n^2+7n+2}\] Obliczymy teraz iloraz \({a_{n+1}\over a_n}\) \[ {a_{n+1}\over a_n}={\left({1\over 3}\right)^{4n^2+7n+2}\over \left({1\over 3}\right)^{4n^2-n-1}}=\left({1\over 3}\right)^{8n+3} \] Ponieważ liczba \(\left({1\over 3}\right)^{8n+3}\) jest mniejsza od \(1\) dla każdego \(n\in\mathbb{N}\), to zgodnie z drugim faktem ciąg \(\left(a_n\right)\) jest malejący.
  5. \(\displaystyle a_n=\log_3{2\over n}\)
    Korzystając z własności logarytmów, obliczymy różnicę \({a_{n+1} - a_n}\), a następnie zbadamy jej znak. \[ {a_{n+1}- a_n}=\log_3\left({2\over n+1}\right)- \log_3\left({2\over n}\right)=\log_3\left({{2\over n+1}\over {2\over n}}\right)=\log_3 {n\over n+1} \] Ponieważ \(n<n+1\) dla \(n\in\mathbb{N}\), to \({n\over n+1}<1\). Wiemy, że funkcja \(y=\log_3x\) jest rosnąca, zatem \[\log_3 {n\over n+1}<\log_3 1, \] co oznacza, że \[ {a_{n+1}- a_n}=\log_3 {n\over n+1}<\log_3 1 = 0 \quad \hbox{dla}\quad n\in\mathbb{N} \] Zgodnie z pierwszym faktem ciąg \(\left(a_n\right)\) jest malejący.
  6. \(\displaystyle a_n=\log_{1\over 2}\left({1\over n+1}\right)\)
    Obliczamy różnicę \({a_{n+1} - a_n}\), korzystając ze wzoru na różnicę logarytmów \[{a_{n+1}- a_n}=\log_{1\over 2}\left({1\over n+2}\right)- \log_{1\over 2}\left({1\over n+1}\right)=\log_{1\over 2}\left({{1\over n+2}\over {1\over n+1}}\right)=\log_{1\over 2} {n+1\over n+2} \] Ponieważ \(n+1<n+2\) dla \(n\in\mathbb{N}\), to \({n+1\over n+2}<1\). Ponieważ funkcja \(y=\log_{1\over 2}x\) jest malejąca, zatem \[\log_{1\over 2} {n+1\over n+2}>\log_{1\over 2} 1,\] co oznacza, że \[a_{n+1}- a_n=\log_{1\over 2} {n+1\over n+2}>\log_{1\over 2} 1=0 \quad \hbox{dla}\quad n\in\mathbb{N}\] Zgodnie z pierwszym faktem ciąg \(\left(a_n\right)\) jest rosnący.
  7. \(\displaystyle a_n={3^n\over (n+3)!}\)
    Ponieważ we wzorze \(a_n={3^n\over (n+3)!}\) występuje silnia liczby naturalnej, wygodniej jest rozważać iloraz \({a_{n+1} \over a_n}\), gdyż \((n+4)!=(n+3)!\cdot (n+4)\) (własność silni). \[ \eqalign {{a_{n+1}\over a_n}&={{3^{n+1}\over (n+4)!}\over {3^n\over (n+3)!}}={3^n\cdot 3\over (n+3)!(n+4)}\cdot{(n+3)!\over 3^n}=\cr &={3\over n+4}<1 \quad \hbox{dla}\quad n\in\mathbb{N}\cr } \] Zatem ciąg \(\left(a_n\right)\) jest malejący.
  8. \(\displaystyle a_n=\frac{1}{6}n^3-4n +1\)
    Zbadamy znak różnicy \(a_{n+1} - a_n\), korzystając ze wzoru na sześcian sumy \[\eqalign{ {a_{n+1} - a_n}&=\frac{1}{6}(n+1)^3-4(n+1) +1-\left(\frac{1}{6}n^3-4n +1\right)=\cr &=\frac{1}{6}n^3+\frac{1}{2}n^2+\frac{1}{2}n+\frac{1}{6}-4n-4+1-\frac{1}{6}n^3+4n-1=\cr &=\frac{1}{2}n^2+\frac{1}{2}n-\frac{23}{6}\cr }\] Aby ustalić znak wyrażenia \(\frac{1}{2}n^2+\frac{1}{2}n-\frac{23}{6}\), wykorzystamy wykres funkcji kwadratowej \(y=\frac{1}{2}n^2+\frac{1}{2}n-\frac{23}{6}\). Ponieważ \(\Delta=\frac{95}{12}\), więc miejscami zerowymi tej funkcji są: \[x_1=\frac{-\frac{1}{2}-\sqrt{\frac{95}{12}}}{ 2\cdot \frac{1}{2}}, \quad x_2=\frac{-\frac{1}{2}+\sqrt{\frac{95}{12}}}{ 2\cdot \frac{1}{2}}\] \[x_1=-\frac{1}{2}-\sqrt{\frac{95}{12}}, \quad x_2=-\frac{1}{2}+\sqrt{\frac{95}{12}}\] Rysujemy parabolę będącą wykresem funkcji \(y=\frac{1}{2}x^2+\frac{1}{2}x-\frac{23}{6}\).
    Rysunek przedstawiający parabolę o miejscach zerowych x1 i x2..
    Z rysunku można odczytać, że dla \(n\geq 3\) różnica \(a_{n+1} - a_n=\frac{1}{2}n^2+\frac{1}{2}n-\frac{23}{6}\) jest dodatnia. Oznacza to, że ciąg \(\left(a_n\right)\) jest rosnący od wyrazu trzeciego.

Ograniczoność ciagu

Podobnie jak monotoniczność rozważaliśmy już wcześniej ograniczoność dowolnej funkcji rzeczywistej. Ponieważ dziedziną funkcji zwanej ciągiem liczbowym jest zbiór liczb naturalnych, sformułujemy następujące definicje: ciągu ograniczonego z dołu, ograniczonego z góry i ograniczonego w odpowiedniej postaci.
Ciąg \(\left(a_n\right)\) nazywamy ograniczonym z dołu, jeżeli \[\bigvee_{m\in \mathbb{R}}\quad \bigwedge_{n\in \mathbb{N}}\quad a_n\geq m\]
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu ograniczonego z dołu.
Ciąg ograniczony z dołu
Ciąg \(\left(a_n\right)\) nazywamy ograniczonym z góry, jeżeli \[\bigvee_{M\in \mathbb{R}}\quad \bigwedge_{n\in \mathbb{N}}\quad a_n\leq M\]
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu ograniczonego z góry.
Ciąg ograniczony z góry
Ciąg \(\left(a_n\right)\) nazywamy ograniczonym, jeżeli \[\bigvee_{m,M\in \mathbb{R}}\quad \bigwedge_{n\in \mathbb{N}}\quad m\leq a_n\leq M\]
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu ograniczonego.
Ciąg ograniczony
Zadanie
Zbadaj ograniczoność ciągu \(\left(a_n\right)\), jeżeli:
  1. \(a_n=\cos {1\over n}\)
    Ponieważ funkcja \(y=\cos x\) jest ograniczona i przyjmuje wartości tylko z przedziału \(\left<-1,1\right>\), zatem dla każdego \(n\in\mathbb{N}\) \[ -1\leq a_n=\cos {1\over n} \leq 1, \] co oznacza, że ciąg \(\left(a_n\right)\) jest ograniczony.
  2. \(a_n={(-1)^n\over n}\)
    Wypiszemy kilka początkowych wyrazów ciągu \(\left(a_n\right)\): \[ a_1=-1,\quad a_2={1\over 2}, \quad a_3=-{1\over 3}, \quad a_4={1\over 4}, \ldots \] Zauważmy, że dla każdego \(n\in\mathbb{N}\) mamy \[ -1\leq {(-1)^n\over n} \leq 1, \] co oznacza, że ciąg \(\left(a_n\right)\) jest ograniczony.
  3. \(\displaystyle a_n=20-n\)
    Zauważmy, że dla każdego \(n\in\mathbb{N}\) \[ 20-n< 20, \quad \] co oznacza, że ciąg \(\left(a_n\right)\) jest ograniczony z góry. Nie jest on jednak ograniczony z dołu. Aby to wykazać, musimy dla każdej liczby rzeczywistej \(m\) znaleźć dodatnią liczbę naturalną \(k\) taką, że \[ a_k<m \] Ponieważ \(a_k=20-k\), to szukane \(k\) powinno spełniać nierówność \[ 20-k<m \] \[ k>20-m \] Zatem wystarczy przyjąć za \(k\) najmniejszą dodatnią liczbę naturalną większą od \(20-m\), aby dla dowolnej liczby rzeczywistej \(m\) spełniony był warunek \(a_k<m\).
  4. \(\displaystyle a_n=n^2-2n\)
    Ponieważ wykresem funkcji \(y=x^2-2x\) jest parabola o wierzchołku w punkcie \((1,-1)\) (jak na poniższym rysunku), to przyjmuje ona wartości z przedziału \(\left<-1,\infty\right)\).
    Rysunek przedstawiający wykres ciągu a_n jako ciągu wyróżnionych punktów paraboli.
    Zatem dla każdego \(n\in\mathbb{N}\) \[ a_n=n^2-2n\geq -1, \] co oznacza, że ciąg \(\left(a_n\right)\) jest ograniczony z dołu. Nie jest on jednak ograniczony z góry.
Twierdzenie
Ciąg rosnący lub niemalejący jest ograniczony z dołu.
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu ograniczonego z góry.
Ciąg rosnący ograniczony z dołu
Powyższe twierdzenie łatwo udowodnić, biorąc jako ograniczenie dolne pierwszy wyraz ciągu rosnącego lub niemalejącego. Podobnie dla dowolnego ciągu malejącego lub nierosnącego ograniczeniem górnym jest jego pierwszy wyraz, zatem prawdziwe jest następujące twierdzenie:
Twierdzenie
Ciąg malejący lub nierosnący jest ograniczony z góry.
Rysunek przedstawiający wykres przykładowego ciągu ograniczonego z góry.
Ciąg malejący ograniczony z góry